به بهانه هفته ملی حمل و نقل/ اهمیت حمل و نقل برای زندگی انسان؛ از رفع نیازهای روزانه تا توسعه اقتصادی

*به قلم: علی ادریسی/ عضو هیات مدیره موسسه صندوق پس‌انداز کارکنان راه‌آهن

معمولا برای جابجایی چیزی مانند انسان، حیوان، بار و حتی اطلاعات از اصطلاح “حمل و نقل” استفاده می شود و لغت معادل فارسی آن “ترابری” است. از آنجاییکه لغت ترابری یک لغت کاملا فارسی است و از دو بخش “ترا” به معنی آن سو و “بری” به معنی بردن است و در زبان پارسی قدیم نیز به همین صورت استفاده می‌شده است و از طرفی بیان و تلفظ آن بدلیل سادگی و تک لغت بودن راحت و حتی زیبایی ظاهری آن نیز بیشتر جلوه می کند لذا در این مقال از واژه “ترابری” استفاده شده است.

ترابری بیانگر یکی از تواناییهای بشر است که بوسیله آن میتواند محدودیت های جغرافیایی در سطح جهان را کاهش دهد و با غلبه بر آنها انسان و اقلام مورد نظر انسان را از محلی به محل دیگر منتقل کند و همیشه بعنوان یک بخش ضروری اقتصاد بوده و نقش اساسی در همکاری دو محل مختلف با یکدیگر داشته است. ترابری بین مناطق و مراکز مختلف ا قتصادی ، مردم یک منطقه و بقیه قسمت های جهان ارتباط ایجاد کرده و در این فرآیند ارزش افزوده ایجاد می کند. صنعت ترابری دارای بخش های گوناگونی است. در یک تقسیم بندی کلی می‌توان آن را به سه بخش: زیرساخت، وسایل نقلیه، و بهره‌برداری تقسیم نمود.

زیرساخت، شامل شبکه‌های ترابری (جاده‌ها، خطوط راه‌آهن، راه‌های هوایی، راه‌های آبی، خطوط لوله حمل مواد، و انتقال بوسیله کابل، کانالهای پستی و غیره) و همچنین پایانه‌ها (مانند فرودگاه‌ها، ایستگاه‌های راه آهن، ایستگاه های اتوبوس، و بندرها) است. وسایل نقلیه، عموماً در شبکه‌ها حرکت می‌کنند، مانند خودروها، قطارها، کشتی ها و هواپیماها (سرنشین دار و یا بدون سرنشین). بهره‌برداری، دربرگیرنده فعالیتهایی است که کنترل سامانه را انجام می‌دهند (مانند خط گردان‌های راه‌آهن و علائم خطوط،  چراغ‌های راهنمایی و شیب‌سنج‌ها، کنترل پرواز های ورودی و خروجی ، کنترل امور بنادر و کشتیها و مانند این امور)، و همچنین سیاست‌هایی مانند چگونگی اداره امور مالی ترابری (مانند تعرفه های حق دسترسی از شبکه ریلی و تبادل هزینه های بین دول همکار، اخذ عوارض استفاده از دالان های هوایی، عوارض مربوط به بنادر، استفاده از عوارض جاده‌ای یا مالیات سوخت در ترابری بزرگراهی، فروش بلیط و امور مشابه).

عوامل فوق پایه های اصلی ترابری را تشکیل داده و بیانگر آن هستند که علیرغم پیشرفت های فناورانه، اجتماعی و اقتصادی در هر یک از بخش های عنوان شده، هنوز هم جغرافیا بعنوان یک نیرو و عامل اصلی، ترابری روز را شکل می دهد.

ترابری یک فعالیت انسانی  چند وجهی است که از اهمیت های چندگانه ای برخوردار است که به برخی از آنها اشارتی می رود:

تاریخی- شیوه های ترابری، نقش های مختلف تاریخی در ایجاد تمدن های بشری، (مانند تمدن های ایرانی، مصری، رومی و چینی) شبکه های تجاری، توسعه جوامع  و دفاع ملی داشته اند.

اجتماعی – شیوه های ترابری دسترسی به بهداشت، رفاه و امور فرهنگی را تسهیل میکنند بنابر این یک مجموعه خدمات اجتماعی را ارایه می دارد. ترابری تعاملات اجتماعی با ارایه و یا عدم ارایه خدمات ترابری شکل می دهد. وجود امکانات بالای ترابری بیانگر وجود پتانسیل قوی برای تعاملات اجتماعی است بنابر این ترابری می تواند ساختار های اجتماعی را حمایت و به آنها شکل دهد.

سیاسی- دولت ها به عنوان یک منبع تامین مالی و عامل تنظیم کنندگی، می تواند یک نقش حیاتی در عملیات ترابری ایفا نماید. نقش سیاست در ترابری غیر قابل انکار است و دولتها معمولا با ایجاد بزرگ راهها، خطوط ریلی شهری و بین شهری، فرودگاهها و بنادر برای ترابری مردم و بار کمک می کنند. از آنجاییکه بیشتر تقاضا ها برای ترابری در ارتباط با ضروریات اقتصادی است لذا بیشتر زیرساخت های ترابری به دلایل سیاسی، دسترسی ملی، امنیتی  و یا ایجاد اشتغال صورت می گیرد. بنابر این ترابری بر روی سازه ها و واحد های ملی تاثیر داشته و بعنوان یک ابزار در سیاست گذاریها نیز اثر گذار است.

اقتصادی – تکامل ترابری ارتباط مستقیم با توسعه اقتصادی دارد. ترابری یک صنعت تلقی می شود که صنایع تولید انواع واگن و کشنده ها و خود کشش های ریلی، هواپیما ،کشتی وخودرو را در بر می گیرد. ترابری در بخش خدمات نیز بعنوان یک عامل اقتصادی تلقی می شود. ترابری در فعالیت های اقتصادی ارزش افزوده ایجاد می کند، توسعه اقتصادی را تسریع می بخشد، در افزایش ارزش زمین ها و مناطق موثر است و باعث ایجاد مناطق خاص می شود. ترابری در شکل گیری اقتصاد موثر است و در شکل گیری اقتصاد یک منطقه خود نیز از آن تاثیر می پذیرد.

زیست محیطی – علیرغم مزایایی که ترابری دارد، اثرات منفی نیز بر محیط زیست می گذارد. این اثرات به شکل تاثیر منفی در کیفیت آب و هوا ، افزایش مزاحمت صوتی و اثرات منفی در سلامتی خود را نشان می دهد لذا هرگونه تصمیم گیری در خصوص ترابری نیازمند ارزیابی هزینه ای و اثرات زیست محیطی و چگونگی کاهش آنها می باشد. بنابراین ترابری یک عامل موثر در موضوعات زیست محیطی شامل پایداری و تغییرات آب و هوایی تلقی می شود.

روند افزایشی اهمیت ترابری:

مدارک قابل توجهی وجود دارد که نشان می دهد اهمیت ترابری با توجه به روند های زیر در حال افزایش است:

رشد تقاضا: آمار ها و نمودار های جهانی نشان می دهند که در نیمه دوم قرن بیستم و اوایل قرن بیست و یکم شاهد رشد قابل توجهی در تقاضا برای مسافرت و حمل بار بوده ایم. این رشد شامل افزایش در تعداد مسافر  و میزان بار حمل شده  و همچنین افزایش مسافت طی شده نیز بوده است.

کاهش هزینه ها: علیرغم اینکه داشتن امکانات در برخی از شیوه های ترابری مانند حمل هوایی و دریایی بالاست ، هزینه حمل یک واحد در طی قرن های گذشته کاهش پیدا کرده است. این موضوعی است که بدلیل فشار های رقابتی در ارایه خدمات ترابری اتفاق می افتد. کاهش هزینه های ترابری باعث استفاده از مسافت های بیشتر و همچنین استفاده از مزایای فضا ی رقابتی توسط مشتریان می شود. از آنجائیکه صنعت ترابری محصول نهایی خود را بصورت یک خدمت ارائه می کند و سهم این گونه خدمات بخش محدودی از سایر صنایع را تشکیل می دهد لذا بعنوان یک نتیجه می توان گفت، علیرغم کاهش هزینه های ترابری، سهم آن در اقتصاد جهانی و در گذر زمان نسبتا ثابت مانده است.

توسعه زیرساخت ها: دو روند اشاره شده در فوق، باعث افزایش تقاضا برای زیرساخت های ترابری چه از لحاظ کمی و کیفی شده است.جاده ها، ریل ها، بنادر، فرودگاهها، امکانات مخابراتی و شبکه های لوله به میزان قابل توجهی توسعه یافته اند تا خدمات ترابری جدیدی را ارایه و به ظرفیت فعلی شبکه های حمل و نقل اضافه کنند. لذا بخش زیر ساخت های صنایع ترابری بعنوان یک بخش عمده و مهمی در تملک و بهره برداری از زمین تبدیل شده است.

مسیر های ترابری برای انتقال منابع بین جاییکه به وفور وجود دارد (مواد خام، سرمایه، مردم، اطلاعات و غیره) و جاییکه آن منابع کمیاب است به شرطی که هزینه های آن کمتر از منافع آن باشد، ایجاد و توسعه می یابد. بنابر این ترابری نقش مهمی در اقتصاد جهانی، ملی و منطقه ای دارد. زیرساخت های ترابری زیرساختهای استراتژیکی هستند که در حیات اقتصادی کشور ها، موسسات ، شرکتها و افراد نفوذ کرده و همیشه بعنوان بخشی از  اقتصاد و فعالیتهای اجتماعی حضور دارند ولی توسط بهره برداران آنها، دیده نمی شوند و این تضاد حضور ضروری و نامرئی بودن آنها، ناشی از موثر بودن و نقش ذاتی و قوی آنهاست.